Kullanılabilirlik Değerlendirme Yöntemleri

Bir ürünün kullanılabilir olup olmadığını kullanılabilirlik testleriyle anlamak mümkündür. Kullanılabilirlik testi genel olarak bir endüstriyel ürünün ya da sistemin değerlendirilmesi için kullanılan yöntemleri ifade etmektedir.

Rubin (1994), kullanılabilirlik testini hedef kitleyi temsil eden bir kullanıcı grubunun belirlenecek kullanılabilirlik ölçütlerine göre bir ürünü değerlendirmesi olarak açıklamaktadır.

Rubin (1994) kullanılabilirlik testinin üç amacı olduğunu vurgulamaktadır. Bu amaçlar; tasarım hakkında kullanılabilirliğe dair bilgi verme, tasarım sorunlarını giderme ve karı/yararı artırma şeklindedir.

Kullanılabilirliği değerlendirilirken göz ardı edilmemesi gereken temel noktalar, değerlendirmenin ürünü yansıtan bir tasarım ve kullanıcıyı temsil edecek bir örneklem ile yapılması gerekliliğidir. Çoğu zaman gerçek kullanıcılara ulaşmanın en iyi sonucu vereceği kabul edilmekle birlikte gerçek kullanıcılara ulaşmanın güç olduğu durumlarda gerçek kullanıcıyla benzer özelliklere sahip, onu temsil edebilecek bir kullanıcı veya kullanıcı kitlesinin de yeterli olacağı vurgulanmaktadır.

Kullanılabilirlik değerlendirme yöntemleri farklı araştırmacılar tarafından farklı şekillerde sınıflandırılmaktadır. Dix, Finlay, Abowd ve Beale (2004) kullanılabilirlik değerlendirme yöntemlerini iki kategoride toplamıştır. Bu kategoriler uzman analizi ve kullanıcı katılımlı değerlendirme olarak adlandırılmaktadır. Uzman analizi altında ele alınan yöntemler bilişsel gözden geçirme (cognitive walkthrough), sezgisel değerlendirme (heuristic evaluation), model tabanlı değerlendirme (model-based evaluation) ve önceki çalışmaların kullanımı (using previous studies in evaluation) şeklindedir. Kullanıcı katılımlı değerlendirme kategorisinde ele alınan yöntemler ise deneysel yöntemler (emprical methods: experimental evaluation), gözleme dayalı teknikler (observational techniques), sorgu teknikleri (query techniques) ve fizyolojik tepkilerin izlenmesi (evaluation through monitoring physiological responses) şeklindedir. Kullanıcı katılımlı değerlendirme için yapılan bir sınıflandırma kullanılabilirlik testinin yapıldığı ortama bağlı olarak laboratuvar çalışmaları (laboratory studies) ve alan çalışmaları (field studies) şeklindedir.

Rubin ve Chisnell (2008), kullanılabilirlik değerlendirme yöntemlerini 4 grupta toplamıştır:

·         Keşif amaçlı (Exploratory) ya da sürece dönük (formative) çalışma,

·         Değerlendirme (Assessment) ya da sonuca dönük (Summative) çalışma,

·         Onaylama ya da doğrulama testi,

·         Karşılaştırma testi.

Şekil 1. Ürün Tasarımı Sürecinde Kullanılabilirlik Testleri

Rubin ve Chisnell’in (2008), sınıflandırdığı bu yöntemlerin ürünün yaşam döngüsü içinde hangi aşamalarda kullanılabileceği Şekil 1’de görülmektedir.

Nielsen (1993) kullanılabilirlik değerlendirme yöntemlerini, sezgisel değerlendirme (heurestic evaluation), performans ölçümleri (performance measurements), sesli düşünme (think aloud), gözlem, anket, görüşme, odak grup, gerçek kullanımın kaydedilmesi (logging actual use) ve kullanıcı dönütleri şeklinde sıralamaktadır.

Bir ürünün kullanılabilirliğinin değerlendirilmesinde hangi yöntemin seçileceği önem arz etmektedir. Bu seçim yapılırken amaç, zaman, bütçe, ulaşılabilecek kullanıcı sayısı, sahip olunan kaynaklar gibi ölçütler göz önünde bulundurulmalı ve bu ölçütler doğrultusunda en uygun yöntem belirlenmelidir. Her yöntemin bir diğerine göre avantajı ve dezavantajı olup uygulanacak yöntem sonucunda elde edilecek veriler birbirinden farklılık gösterebilir. Kullanılabilirlik testinin tasarım sürecinin hangi aşamasında yapılacağı da seçilecek yöntemin belirlenmesinde etkin rol oynamaktadır.

Bastien (2010) yaptığı derleme çalışmasında bir kullanılabilirlik testinin gerçekleşmesi için gerekli adımları şu şekilde sıralamıştır:

·         Test hedeflerinin tanımlanması

·         Test katılımcılarının niteliği ve iyileştirilmesi

·         Katılımcıların uygulama yapacağı görevlerin seçilmesi

·         Görev senaryolarının oluşturulması ve tanımlanması

·         Verilerin elde edileceği ölçümlerin seçilmesi

·         Test materyallerinin ve test ortamının hazırlanması

·         Testi yürütecek kişinin seçimi ve test protokolünün tasarlanması

·         Memnuniyet anketlerinin ve veri analizi sürecinin tasarlanması ya da seçilmesi

·         Test sonuçlarının sunulması

Kullanılabilirlik testleri farklı sonuçlar elde etmek amacıyla tasarım sürecinin farklı aşamalarında uygulanabilir. Sürecin henüz başındayken yapılacak kullanılabilirlik testleri aracılığıyla sonrasında giderilmesi çok daha zahmetli olacak sorunların tespit edilmesi ve giderilmesi sağlanabilir.

KAYNAKÇA

Bastien, C.J.M. (2010). Usability testing: A review of some methodological and technical aspects of the method. International Journal of Medical Informatics, 79, 18-23.

Dix, A., Finlay, J., Abowd, G.D., & Beale, R. (2004). Human-computer interaction.  Harlow: Pearson Education.

Nielsen, J. (1993). Usability engineering. California: Sunsoft.

Rubin, J. (1994). Handbook of usability Testing: How to plan, design, and conduct effective tests. Canada: John Wiley & Sons.

Rubin, J., & Chisnell, D. (2008). Handbook of usability testing: How to plan, design, and conduct effective tests (2nd ed.). Indiana: Wiley Publishing.